De cultuurhistorische waarde van de nog 248 bestaande watertorens is om meerdere redenen van groot belang.
In Nederland zijn 410 watertorens gebouwd, waarvan er nu nog 248 over zijn. Ongeacht hun specifieke vorm dragen ze onlosmakelijk bij aan het karakter van het vlakke Nederland. De cultuurhistorische waarde van watertorens is dan ook om meerdere redenen van groot belang. Eén reden is dat ze fungeren ze als symbolen van vooruitgang. In de 19e eeuw werden de samenleving geteisterd door zeer dodelijke epidemieën, waaronder cholera. Na de ontdekking in 1854 dat cholera veroorzaakt werd door vies water, groeide het besef dat verbeteringen in riolering, watervoorziening en hygiëne noodzakelijk waren. Het duurde echter nog een tijdje voordat deze inzichten daadwerkelijk werden toegepast. Pas rond 1900 kreeg de watervoorziening via leidingen een sterke impuls en rezen de watertrens als paddenstoelen uit de grond. Het zijn dus de watertorens die deze moderne centrale drinkwatervoorziening zichtbaar maken in steden en dorpen.
Maar de watertoren vormt niet alleen een zichtbaar meetpunt in de ontwikkeling van medische vooruitgang, het heeft tevens een bijzondere betekenis in zowel de geschiedenis van architectuur als bouwtechniek.[1]
In Nederland werd al sinds het einde van de 19e eeuw aandacht besteed aan de kwaliteit van de openbare ruimte. Daarom werden aan imposante, kenmerkende bouwwerken zoals watertorens ook esthetische eisen gesteld. De bouw van een watertoren omvatte niet alleen een constructieve opdracht, er moest ook aandacht worden geschonken aan de uiterlijke vormgeving. Zeker omdat de torens vaak midden in de woonomgeving werden gebouwd.[2] Hierdoor liep de vormgeving van watertorens ook voor op die van andere (industriële) bouwwerken, die vaak een minder prominente plek in de stad kregen. Het vergde aanzienlijk pionierswerk, omdat tot die tijd civiel ingenieurs en architecten meestal in gescheiden werelden opereerden en nu moesten ze gaan samenwerken. Dat was een noviteit en een andere belangrijke reden voor de cultuurhistorische waarde van de watertoren.
De watertoren in de Evertsenstraat in IJmuiden valt qua vormgeving binnen de stroming die het Rationalisme wordt genoemd, wat betekent dat alle architectonische vraagstukken rationeel op te lossen zijn. De bekende architect H.P. Berlage heeft deze architectuurstijl rond 1900, geïntroduceerd. Een bekend voorbeeld is zijn in 1903 gebouwde koopmansbeurs (De Beurs van Berlage) in Amsterdam. Voor de identiteit van IJmuiden speelt het uiterlijk van de watertoren een belangrijke rol. Maar op technisch gebied was de bouw van een watertoren altijd een complexe uitdaging en behoort daarom tot de meer uitdagende bouwprojecten. Het vereist namelijk het opslaan van een grote hoeveelheid water op grote hoogte. De bouwwijze hing dan ook sterk af van de technologische stand van zaken op het moment van de bouw. Nieuwe materialen en technieken werden doorgaans snel toegepast in watertorens. Een illustratief voorbeeld hiervan is de introductie van beton aan het begin van de twintigste eeuw. Deze technologie werd snel gangbaar, waarbij de watertoren in IJmuiden als een dergelijk voorbeeld geldt. Dit laat de derde reden zien waarom watertorens belangrijk zijn, omdat bij de bouw ervan, steeds de modernste technieken werden ingezet.[3]
Naast watertorens die gebouwd zijn om steden en dorpen te voorzien van schoon leidingwater zijn er onder andere ook spoorwegwatertorens gebouwd. Een laatste tastbare herinnering aan het voorbije tijdperk van de stoomlocomotieven. Nederland was destijds bezaaid met honderden watertorens die werden gebruikt om de watertanks van stoomlocomotieven snel bij te kunnen vullen. Na het verdwijnen van de stoomtrein werden bijna al deze watertorens afgebroken. (De laatste reguliere dienst van een stoomlocomotief in Nederland vond plaats op 15 mei 1957). De watertoren (1905) van station Zandvoort heeft de tand des tijds trouwens doorstaan en is duidelijk herkenbaar aan de rechterkant van de stationsgebouw.
Kortom, ook de watertoren in IJmuiden staat symbool voor vooruitgang in de samenleving. Het gebouw markeert technologische en maatschappelijke ontwikkelingen maar vertelt ook verhalen over de geschiedenis van IJmuiden en de IJmuidenaren.
[1] Als bron is o.a. gebruik gemaakt van: Henk van der Veen, Watertorens in Nederland (Rotterdam 1994).
[2] Wie de architect van de Watertoren (1915) in IJmuiden is geweest, wil ik nog een keer uitzoeken.
[3] Noord-Hollands archief, collectie 122, inv.nr. 340, technische tekening Watertoren.
